آیه 15 سوره قیامه

وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ «15»

«1» مدرك ياد شده.

جلد 13 - صفحه 397

وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ‌: و اگرچه القا كند عذرهاى خود را، يعنى هر چند بر گناه، عذر انگيزد و به آنچه مقدور باشد چاره انديشد، هم او گواه خود خواهد بود و عذرهاى دروغ و حيله‌هاى باطل نمايد، خواهد دانست اعمال خود را؛ و لهذا هر چند عذرها آورد، از او قبول نكنند. و از جمله معاذير اين باشد كه حواله به ديگرى كند يا گويد: مقتضى وقت چنين بوده، يا آبرو در خطر بوده؛ و چون در مقابل وظيفه دينى و فرمان سبحانى، بهانه‌جوئى ممكن نيست، و لذا هر چه عذر بياورد، از او قبول نكنند. و از جمله معاذير گويد: نمى‌دانستم يا اشتباه كردم يا حواله به ديگرى نمايد.

تبصره: هر فرد فرد انسانى، به عمليات خود بينا و داناست، محتاج به آگاهى و دانا كردن او نيست، زيرا خود مى‌داند چه مى‌كند و به چه غرضى بجا آورد و براى كه نمايد، چون خود بينائى دارد به نفس خود.

عياشى- از حضرت صادق عليه السّلام قال: ما يصنع احدكم ان يظهر حسنا و يستر سيّئا اليس اذا رجع الى نفسه يعلم انّه ليس كذلك، و اللّه سبحانه يقول «بل الانسان على نفسه بصيرة» انّ السّريرة اذا صلحت قويت العلانية. «1» فرمود: چيست كه يكى از شما اظهار حسنه نمايد و اخفاى سيئه؟ آيا رجوع به نفس خود نمى‌كند تا بداند نه چنان است كه پوشيده بماند؛ و حق سبحانه فرمايد: آدمى بر نفس خود داناست و احوال خود مى‌داند. بدرستى كه سريره چون به اصلاح باشد، علانيه او قوت يابد.

و ايضا- آن حضرت تلاوت نمود اين آيه را، بعد فرمود: ما يصنع الانسان ان يعتذر الى النّاس بخلاف ما يعلم اللّه منه، انّ رسول اللّه كان يقول: من اسرّ سريرة البسه اللّه رداها ان خيرا فخيرا و ان شرّا فشرا. «2» فرمود: چه مى‌شود آدمى را كه عذر مى‌آورد براى مردمان به خلاف آنچه خدا مى‌داند از اعمال او، بدرستى كه‌

«1»- به نقل از نور الثقلين، جلد 5، صفحه 463.

«2» مدرك ياد شده، صفحه 462.

جلد 13 - صفحه 398

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كه سريره به فعل آورد، حق تعالى آن را ظاهر سازد خواه نيك باشد يا بد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ «1» وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ «2» أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ «3» بَلى‌ قادِرِينَ عَلى‌ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ «4»

بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ «5» يَسْئَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ «6» فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ «7» وَ خَسَفَ الْقَمَرُ «8» وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ «9»

يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ «10» كَلاَّ لا وَزَرَ «11» إِلى‌ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ «12» يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ «13» بَلِ الْإِنْسانُ عَلى‌ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ «14»

وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ «15»

ترجمه‌

قسم نميخورم بروز قيامت‌

و قسم نميخورم بنفس ملامت كننده خود را

آيا گمان ميكند انسان كه جمع نخواهيم كرد استخوانهاى او را

آرى توانائيم بر اينكه راست و درست نمائيم سر انگشتان او را

بلكه ميخواهد انسان كه كار بد كند در آنچه پيش رو دارد

از عمر ميپرسد كى خواهد بود روز قيامت‌

پس وقتى كه خيره شود چشم‌

و تيره گردد ماه‌

و جمع كرده شوند خورشيد و ماه‌

ميگويد آدمى در چنين روز كجا است گريزگاه‌

نه چنين است پناهگاهى نيست‌

بسوى پروردگار تو در چنين روز قرار گاه است‌

خبر داده ميشود انسان در چنين روز به آنچه پيش فرستاد و آنچه مؤخر داشت‌

بلكه انسان بر نفس خود بينا است‌

و اگر چه بياورد عذرهاى خود را.

تفسير

گفته شده نازل گرديده در باره عدى بن ربيعه كه پرسيد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از امر قيامت و آنحضرت فرمود حق است پس او گفت اگر به بينم آنروز را تصديق نميكنم تو را آيا چنين چيزى ميشود كه خدا جمع كند اين استخوانها را و بنابر اين محتمل است كلمه لا در دو آيه اشاره باشد بنفى قول او يعنى نه چنين‌

جلد 5 صفحه 309

است كه تو تصوّر نمودى قسم بروز قيامت كه روز بزرگ مهمّى است و قسم بجان كسيكه ملامت ميكند خود را بر تقصير در طاعت اگر چه سعى نموده باشد در امتثال اوامر حق بقدر استطاعت چون چنين نفسى بسيار شريف است و لطف كلام در آنستكه بقسم بيان شده تحقق و اهميّت و شرافت آنروز و آنكه هر چه براى آنروز آدمى كار كند كم كرده و باز مستحق ملامت است و محتمل است لا زائده باشد چنانچه گفته‌اند كه اين معمول است در كلام عرب و بنابر اين متعلّق قسم محذوف است يعنى سوگند بروز قيامت و نفس بسيار ملامت كننده خود را كه آنروز خواهد آمد و محتمل است مراد آن باشد كه قسم نميخورم بروز قيامت و قسم نميخورم بجان كسيكه ملامت كننده است خود را براى آنكه بيان قدرت خدا محتاج بقسم نيست تمام مردم زنده خواهند شد بقدرت خدا و اين نوع كلام در افاده تأكيد مانند قسم ياد نمودن است اگر چه گوينده قسم ياد ننموده است و در هر حال سؤال در ايحسب الانسان براى انكار است يعنى نبايد انسان چنين گمانى كند كه ما قادر نيستيم بجمع آورى استخوانهاى پوسيده او آرى قادريم استخوانهاى كوچك سر انگشتان او را جمع آورى نمائيم و راست و درست كنيم خطوط آنرا چه رسد باستخوانهاى بزرگ او ولى آدمى باين انكار ميخواهد در آتيه خود هر قدر از زمان در مقابل داشته باشد مشغول بفسق و فجور گردد و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آنستكه پيش مى‌اندازد گناه را و عقب مى‌اندازد توبه را و ميگويد بعد از اين توبه ميكنم و بطور استهزاء ميگويد چه زمان خواهد بود روز قيامت پس وقتى كه از شدّت هول و وحشت چشم متحيّر و خيره گردد و قمّى ره نقل فرموده كه خيره ميشود چشم بطوريكه نتواند آنرا بهم زند و بفتح راء نيز قرائت شده و ماه بى‌نور گردد و آفتاب و ماه با هم يكجا جمع شوند و ستاره‌ها در اطراف آندو حلقه زنند چنانچه مستفاد از بعضى روايات است يا جمع شوند با يكديگر در بى‌نورى و خسوف تا آنكه ظلمت عالم را فرا گيرد چنانچه گفته‌اند و بعيد نيست مراد برچيده شدن دستگاه گردش افلاك و پيدايش شبانه روز و ماه و سال باشد به تبع فناء آفتاب و ماه و بهم خوردن اوضاع اينعالم در هر حال در چنين وقتى و

جلد 5 صفحه 310

چنين روزى آدمى ميگويد كجا بايد فرار كرد يا كجا است فرار گاه يعنى آرزوى خام ميكند و خدا ميفرمايد نه فرار گاهى است و نه ميتوان فرار نمود هيچ ملجأ و پناه و مركز ثقلى كه بتوان در آن آرامشى پيدا كرد نيست فقط در آنروز محلّ قرار و استقرار محضر عدل الهى و حكم و فرمان او است خبر داده ميشود بآدمى در آنروز از آنچه در زمان حياتش بجا آورده از خير و شرّ و آنچه بعد از فوتش باو ميرسد از آن دو چنانچه از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه مراد هر چيزى است كه مقدّم داشته از خير و شرّ و آنچه را مؤخّر داشته چون كسيكه سنّتى بگذارد براى آنكه بعد از خودش بآن عمل شود پس اگر شرّ باشد براى او است وزر كسانيكه بآن عمل ميكنند و از وزر عمل كنندگان بآن چيزى كم نميشود و اگر خير باشد براى او است مانند اجور ايشان و از اجر آنها چيزى كم نميشود ولى آدمى خودش حجّت و گواه بر نفس خودش ميباشد و محتاج نيست باو خبر داده شود چون خودش بهتر از حال و كار خودش خبر دارد و اعضاء و جوارحش شهادت ميدهند يا خودش ديده بينا است براى خودش اگر بصيرة صفت عين باشد كه حذف شده و الا بمعناى حجّت و بيّنه است كه ذكر شد اگر چه در مقام اعتذار براى خود عذر تراشى‌ها نمايد چنانچه قمى ره نقل فرموده كه مراد آنستكه ميداند چه كرده اگر چه عذر ميخواهد و در كافى و عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده اين چه كارى است شما ميكنيد كه خوبى را اظهار و بدى را مستور ميداريد آيا چنين نيست كه اگر مراجعه بنفس خودتان بنمائيد ميدانيد كه اينطور نيست و خدا ميفرمايد بل الانسان على نفسه بصيره وقتى باطن خوب شد ظاهر هم خوب ميشود و در روايت ديگر است كه آنحضرت اين آيه را تلاوت فرمود و فرمود چه كارى است كه آدمى عذر جوئى كند براى مردم بر خلاف آنچه خدا ميداند از او پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده هر كس پنهان كند سريره خود را خدا آنرا در بر او مانند لباس آشكار كند اگر خير است خير و اگر شرّ است شرّ و ظاهرا مراد از معاذير عذرهاى غير موجّهى است كه براى ترك طاعت يا فعل معصيت يا خوى بد ميآورند و بعضى آنرا بستور و پرده‌ها تفسير نموده‌اند و بنابر اين مراد پرده پوشى نمودن از گناه است براى اشتباه كارى و تبرئه نفس نه براى حفظ احترام نهى‌

جلد 5 صفحه 311

الهى چون آن خوب است و اللّه اعلم بحقائق الامور.

وَ لَو أَلقي‌ مَعاذِيرَه‌ُ «15»

و ‌اگر‌ القاء كند معاذير ‌خود‌ ‌را‌. معاذير انسان‌ يكي‌ غفلت‌ ‌است‌ ‌که‌ ميگويند:

إِنّا كُنّا عَن‌ هذا غافِلِين‌َ اعراف‌ ‌آيه‌ 171. و ديگر گردن‌ شيطان‌ مياندازند و شيطان‌ بآنها ميگويد: فَلا تَلُومُونِي‌ وَ لُومُوا أَنفُسَكُم‌ ابراهيم‌ ‌آيه‌ 27، و ديگر گردن‌ اكابر مياندازند و گردن‌ آباء و پيشينيان‌ ميگويند: رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِم‌ عَذاباً ضِعفاً مِن‌َ النّارِ اعراف‌ ‌آيه‌ 38، أَو تَقُولُوا إِنَّما أَشرَك‌َ آباؤُنا مِن‌ قَبل‌ُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِن‌ بَعدِهِم‌ أَ فَتُهلِكُنا بِما فَعَل‌َ المُبطِلُون‌َ اعراف‌ ‌آيه‌ 67، وَ قالُوا رَبَّنا إِنّا أَطَعنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا احزاب‌ آيه لَو تَري‌ إِذِ الظّالِمُون‌َ مَوقُوفُون‌َ عِندَ رَبِّهِم‌ يَرجِع‌ُ بَعضُهُم‌ إِلي‌ بَعض‌ٍ القَول‌َ يَقُول‌ُ الَّذِين‌َ استُضعِفُوا لِلَّذِين‌َ استَكبَرُوا لَو لا أَنتُم‌ لَكُنّا مُؤمِنِين‌َ سبأ ‌آيه‌ 31 و ‌غير‌ اينها ‌از‌ اعذار.

وَ لَو أَلقي‌ مَعاذِيرَه‌ُ ‌هر‌ چه‌ عذر بياورد خودش‌ ميداند ‌که‌ مقصر ‌است‌ و ‌ يا ‌ بصيره‌

جلد 17 - صفحه 299

‌است‌ بنفس‌ ‌خود‌، و بعض‌ مفسرين‌ گفتند: معناي‌ معاذير ستر اعمال‌ ‌خود‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ‌هر‌ چه‌ پنهان‌ كند و مستور نمايد و اغلاق‌ باب‌ كند ‌که‌ احدي‌ نفهمد ‌خود‌ بصير ‌است‌ و ‌در‌ روز قيامت‌ يوم تبلي‌ السرائر ‌است‌ سيما ‌پس‌ ‌از‌ شهود اعضاء و ملائكه‌ و انبياء و ائمه‌ و نامه عمل‌ و ‌از‌ همه‌ بالاتر خداوندي‌ ‌که‌ عالم‌ السر و الخفيات‌ ‌است‌.

تنبيه‌: ‌در‌ اخبار داريم‌ ‌که‌ ميفرمايد:

(‌من‌ صلحت‌ سريرته‌ قويت‌ علانيته‌).

]

(آیه 15)- «هر چند (در ظاهر) برای خود عذرهائی بتراشد» (و لو القی معاذیره)

.این آیات در حقیقت همان چیزی را می‌گوید که در آیات دیگر قرآن در باره گواهی اعضای انسان بر اعمال او آمده است، مانند آیه 20 سوره فصّلت که می‌گوید:

«گوشها و چشمها و پوستهای تنشان به آنچه انجام می‌دادند گواهی می‌دهند».

بنابر این، در آن دادگاه بزرگ قیامت بهترین گواه بر اعمال انسان، خود اوست، چرا که او از همه بهتر از وضع خویشتن آگاه است.

این آیات عالم دنیا را نیز شامل می‌شود، در اینجا نیز مردم از حال خود آگاهند، هر چند گروهی با دروغ و پشت هم اندازی و ظاهر سازی و ریاکاری چهره واقعی خویش را مکتوم می‌دارند.